چگونه خلاقیت بچه ها را پرورش دهیم؟ ، با این برنامه ریزی از کودک مان یک هنرمند بسازیم - تور تایلند

خبرنگاران، در این دوران، کودک اولین تجربه هایش را در ارتباط با طبیعت برقرار نموده، روابط اجتماعی اش را شکل داده و به مفهومی تازه از خود دست می یابد. بچه ها نسبت به بزرگسال ها تاثیرات بیشتری از محیط می گیرند، بزرگسال ها به محیط پیرامون خود توجه نموده و درباره آن تفکر و تامل می نمایند، بچه ها چیزهایی را که می بینند به خاطر نمی سپارند، اما تاثیر روانی نیرومندی از محیط و فضای پیرامون خود اعم از آنچه می بینند و آنچه می شنوند در وجودشان نقش می بندد.

ساختار شخصیتی و رفتاری انسان در دوران کودکی بنیان نهاده می شود و این دوران نقش مهمی در شکل گیری شخصیت فردی دارد. شخصیت ها، اسباب بازی ها و محیط پیرامون همگی در شکل گیری شخصیت کودک، رشد و خلاقیت او تاثیرگذار است. در این دوران کودک در پی کشف جهان به وسیله تجربه کردن محیط اطراف خود است.

اهمیت خلاقیت و چگونگی تاثیر آن در رشد ذهنی کودک

هر کودک یک هنرمند است. مشکل این است که وقتی رشد می نماید چگونه یک هنرمند باقی بماند.

پابلو پیکاسو

خلاقیت نوعی تفکر واگراست و ما را قادر می سازد تا راهکار های متعددی را برای حل یک مشکل پیدا کنیم، ایده های منحصربه فرد را بسازیم، به چند دسته تقسیم کنیم و روی یک مشکل خاص تمرکز کنیم. تفکر واگرا به وسیله خلاقیت ارتقا می یابد. اما خلاقیت بیش از این بوده و همچون بذری برای جوانه زدن است که در دوران کودکی تحقق می یابد.

خوشبختانه، لازم نیست که بچه ها را خلاق سازیم. آن ها خلاق به جهان می آیند، همه بچه ها خلاق هستند چون که این طبیعت بشریت است. بچه ها خلاقیت خود را به طور مداوم نشان می دهند، اما متاسفانه، در مسیر رشد و آموزش به وسیله مدرسه و خانه، تفکر خلاق و واگرا در آن ها کاهش می یابد و منجر به این می شود که مثل بزرگسال ها، در خصوص استعدادهای خود شک و تردید نمایند. من یک هنرمند نیستم.

من همچون بازیگرانی که در تلویزیون می بینم خیلی خوب نیستم. بچه ها با هنجارها، استانداردها و قوانینی که همراه با زندگی در یک جامعه کارآمدند آموزش داده می شوند. آن ها یاد می گیرند فقط درون خطوط را رنگ نمایند و این به سرعت آن ها را در چارچوب ذهنی قرار می دهد که منجر به محوشدن خلاقیت خواهد شد. اگر یک کودک خلاقیت نداشته باشد، هرگز به طورکامل به قابلیت های خود دست نخواهد یافت. او فاقد تفکر واگرا، توانایی حل مسائل و حتی ناتوان در یافتن شادی خواهد شد. موثرترین راه برای حفظ و ترویج تفکر واگرا و تمام مزیت هایی که در آن وجود دارد، خلاقیت در خانه است. حفظ حریم خصوصی، زیبایی، تنوع فضایی از عوامل تاثیرگذار بر خلاقیت کودک است، در این فضاست که کودک یاد می گیرد بازی کند و به رویاپردازی بپردازد.

تحقیقات بسیاری در خصوص مفاهیم روانشناختی معماری و تاثیر فضاهای مختلف بر چگونگی شناخت و تفکر انسان شده. بسیاری از این مطالعات بر مبنای نظریه های رشد و یادگیری بچه ها و بر اساس احتیاجهای روانشناختی کودک است. ریشه این مطالعات به سده هجدهم میلادی و ژان ژاک روسو و پس از آن نظریه های افرادی مانند مانتسوری بازمی شود. در حوزه معماری نیز افرادی چون هانس شارون، هرتزبرگ، لویی کان و آلدورسی به طراحی فضاهای متناسب با کودک پرداخته اند.

از سال های 1990 تلفیق نظریه های روانشناسی معماری با نظریه های یادگیری در خلق فضاهای مربوط به کودک با شاخصه هایی در حوزه های فضایی، فیزیکی، روانی و رفتاری اجرا شد که منجر به تبدیل شدن فضاهای آموزشی سنتی با سیستم بسته به فضاهایی با سیستم باز و رها در قالب درس به مثابه خانه شد. از شاخصه های تاثیرگذار در این تغییرات می توان توجه به ویژگی های کمی و کیفی فضا و تاثیرات عمومی محیط بر کودک ازجمله جهت یابی در فضا، خوانایی محیط، ارتباط پذیری و انعطاف پذیری فضایی، شفافیت و خاطره انگیزی اشاره نمود.

عوامل موثر در افزایش خلاقیت کودک

عوامل متعددی بر افزایش خلاقیت بچه ها تاثیر می گذارند؛ این عوامل می تواند شامل زمان، تشویق، روابط با والدین و محیط پرورش کودک باشد که در این بین محیط و عوامل آن ازجمله فرم، رنگ، مواد و مصالح و محرک های محیطی نقش قابل توجهی دارد. به اعتقاد بوهم برای ارتقای خلاقیت کودک، تمام عوامل محیطی مانند محیط فیزیکی زندگی، محیط خانوادگی، محیط یادگیری، برنامه ها و نظام های آموزشی تاثیرگذارند، در این میان خانه نقش مهمی در افزایش خلاقیت بچه ها دارد، استفاده از مواد و اشیای متناسب در فضا نقش اصلی در آموزش کیفی و رشد خلاقیت کودک دارد. بوهم معتقد است که انسان دارای خلاقیت ذاتی است که در ارتباط با محیط زیست او تکامل می یابد.

مطالعات دیگر درباره تاثیرات محیط زیست بر خلاقیت نشان می دهد که بعضی از عوامل محیط فیزیکی که در خلاقیت در حال رشد موثرند، عبارت اند از عناصر محیطی طبیعی مانند منظره، وجود گیاهان در فضای داخلی، استفاده از مواد طبیعی، رنگ و دمای رنگ که همبستگی معنی داری با پتانسیل خلاقیت دارد. تصویرهای دلپذیر رنگی و هیجان انگیز به عنوان مبنایی برای ایجاد انگیزه و خلاقیت در نظر گرفته شده است، در حوزه طراحی فضایی (شکل، میزان و عملکرد فضاها)، دکوراسیون (مبلمان و جزئیات بصری)، طراحی فضاهایی با استفاده از کارهای هنری بچه ها که بچه ها هنر خود را در آنجا نمایش می دهند نیز برای بهبود خلاقیت موثر است.

از دیگر عوامل موثر بر خلاقیت بچه ها بازی است. بازی به صورت های گوناگون به عنوان وسیله ای برای کشف، ساخت معنا و هویت، توسعه مهارت ها و یادگیری بچه ها به کار برده می شود. بازی و فراهم آوردن امکانات متنوع بازی چون امکان بازی با آب، کاشت گل، بازی با شن و بازی های دیگر از عوامل تحریک نماینده کنجکاوی و ایجاد انگیزش و خلاقیت در بچه ها است.

تاثیرات روانشناختی نور، رنگ، فرم و مقیاس در خلاقیت کودک

مطالعات نشان می دهد رنگ، نور، فرم فضا و گرافیک محیط علاوه بر پرورش خلاقیت در بهبود رفتار بچه ها موثرند. تحریک نمایندگی محیط بر سه عامل کنجکاوی، بازی ـ مشارکت و خیالپردازی کودک تاثیری مثبت و معنادار دارد و در ایجاد تجربه های هیجانی از قبیل شادی، آرامش، تحریک پذیری، سکون و هیجان، احساس ناامنی، ترس، احساس راحتی و ناراحتی قابل مشاهده است. بعلاوه انعطاف پذیری عملنمودها در فضای خانه کودک بر کنجکاوی، ارتقای انگیزش و خلاقیت بچه ها موثر است و می تواند در تغییرپذیری فضا و اجزای آن، تداخل فضاهای باز و بسته، تنوع پذیری و بازسازی عناصر محرک محیطی ازجمله نور، آب و گیاهان مورد آنالیز و توجه قرار گیرد.

نور: نورتاثیر مستقیمی بر فعالیت های مختلف مغز داشته و اثربخشی بهینه نور در سلامت روان و تاثیر آن بر خلق وخوی انسان و ارتقای کیفی خلقیات فرد تاثیرگذار است. نقش نور در حواس و روان بچه ها و ایجاد میل و اشتیاق در آن ها موثر بوده به طوری که فضاهای تاریک و فرم های نامتناسب ایجاد ترس و فضاهایی با رنگ های شاد و روشن با فرم های نامشخص رویاپردازی و خیال انگیزی را برای بچه ها به همراه دارد.

رنگ: مطالعات بیانگر اهمیت نقش رنگ در زندگی و فضای ذهنی بچه ها است، طوری که انتخاب رنگ در نقاشی های بچه ها بیانگر حالت های روحی و روانی کودک است. رنگ ها طی سده ها به نمادهایی از احساسات درونی و حالت های فردی و اجتماعی تبدیل شده اند. اثر رنگ های سرد و گرم بر روان انسان در مطالعات و پژوهش های مختلف به اثبات رسیده است. مطالعات در دانشگاه بریتیش کلمبیا، بیانگر آن است که چگونه رنگ دیوارهای داخلی بر تخیل تاثیر می گذارد.

این آزمایش ها روی دو رنگ قرمز و آبی بود و تفاوت های قابل توجهی را نشان داد. هنگامی که مردم آزمایش ها را در شرایط قرمز انجام دادند، آن ها با دیوارهای قرمز رنگ محاصره می شدند و در این شرایط آن ها در مهارت هایی که احتیاج به دقت و توجه به جزئیات داشتند، مانند گرفتن خطاهای املایی یا حفظ تعداد تصادفی در حافظه کوتاه مدت عملکرد بهتری داشتند. به گفته دانشمندان، این به آن علت است که مردم به طور پیش فرض قرمز را رنگ خطر می دانند که موجب می شود آن ها بیشتر هشیار و مطلع باشند.

اما رنگ آبی، یک مجموعه کاملا متفاوت از مزیت های روانی را به وجود آورد و افرادی که در گروه آبی قرار داشتند، کارهای حافظه کوتاه مدت را بدتر انجام می دادند، اما در فعالیت هایی که احتیاج به تخیل داشتند، بسیار بهتر بودند، مانند استفاده خلاقانه از آجر یا طراحی اسباب بازی برای بچه ها از اشکال هندسی ساده. درحقیقت، افراد در شرایط آبی دو برابر بیشتر از افراد در شرایط قرمز خروجی خلاق داشتند و بیانگر این مطلب بود که استفاده از رنگ، منجر به دو برابرشدن قدرت تخیل در افراد می شود.

به گفته دانشمندان، رنگ آبی به طور اتوماتیک موجب ایجاد ارتباط با آسمان و اقیانوس می شود. ما وقتی به افق گسترده و نور منتشرشده در سواحل شنی و روزهای تابستان فکر می کنیم، این به نوعی سبب آرامش ذهنی و آرامی و فعال شدن تخیل مان می شود. از دیگر دستاوردهای این مطالعات بر تاثیرات روانشناختی رنگ در فضاهای آموزشی بر حالت های روحی کودک می توان به این موارد اشاره نمود که رنگ آبی منجر به احساس امنیت، راحتی، لطافت، نرمی و آرامش شده و رنگ های قرمز هیجان، حمایت و جسارت؛ نارنجی پریشانی و آشفتگی؛ مشکی یاس و قدرت؛ ارغوانی وقار و زرد شادی را به همراه دارند.

فرم: تاثیرات روانشناختی فرم در برانگیختن احساسات متفاوت در کودک نیز بسیار بااهمیت است. طوری که فرم های بی قاعده، خیالپردازی و خلاقیت؛ فرم های مقعر، دعوت نمایندگی؛ فرم های محدب، پس زننده؛ فرم های نرم و قوس دار، نرمی و آرامش؛ فرم های گوشه دار و شکسته، سخت و خشن؛ فرم های توسعه یافته افقی، راحتی و پویایی؛ فرم های ایستا: بدعت و پیچیدگی، نقاط تاکید و فضای مثبت؛ فرم های ساده (متقارن) تعادل را به همراه دارد. بسیاری از تحقیقات نشان می دهد بچه های که در یک فضای بدون تغییر زندگی می نمایند قادر به نشان دادن تمام توانایی های خود نیستند.

توانایی بچه ها برای کشف فرصت های تازه، درک و رشد خلاقیت آن ها به وسیله تنوع شکل، رنگ و دیگر عوامل محیطی افزایش می یابد. تنوع محیط فیزیکی تاثیر مثبتی بر خلاقیت دارد و تنوع در محیط به تکامل خلاقیت منجر می شود.

مقیاس: مقیاس از دیگر عوامل روانشناختی محیطی است. جوان مایرزلووی، روانشناس در دانشکده مدیریت کارلسون، یک آزمایش جالب اجرا کرد که ارتباط بین ارتفاع سقف و سبک تفکر را مورد آنالیز قرار داد. او نشان داد که وقتی مردم در یک اتاق با سقف کوتاه قرار دارند، آن ها در حل چیستان هایی که دارای مضمون های محدودیت هستند مانند محدود و بسته بسیار سریع تر عمل می نمایند. در مقابل، افرادی که در اتاق هایی با سقف بلندند، در پازل هایی که پاسخ آن حاوی مضمون آزادی است، مانند آزاد و نامحدود سریع ترند.

بنا بر نظر لووی، این به آن علت است که فضاهای فراخ این امکان را فراهم می نمایند که ما احساس آزادی کنیم. علاوه بر این، لووی می گوید اتاق هایی با سقف های بلند موجب می شود مردم از تفکر انتزاعی بیشتری بهره ببرند. به جای تمرکز بر جزئیات، آن ها می توانند موضوع ها را از منظر دورتری ببینند و مشترکات بین موضوع ها را درک نمایند. گاهی، البته، ما می خواهیم بر جزئیات جسم یا مشکل متمرکز شویم، در این صورت یک زیرزمین تنگ و محصور شاید ایده آل باشد. با این حال، وقتی ما احتیاج به یک راهکار خلاقانه داریم، باید احتمالا یک فضای گسترده تر پیدا کنیم، به ویژه اگر دیوارهای آبی داشته باشد. پس برای کارهایی که احتیاج به کمی خلاقیت و تفکر انتزاعی دارند استفاده از سقف بلند، تعداد زیاد پنجره ها و دیوارهای آبی روشن که با آسمان مطابقت دارند مناسب است.

راهکارهای طراحی فضای خلاق برای کودک

اتاق کودک، محل آسایش و مامن و ملجای در دوران کودکی است و زمانی که سال های نوجوانی خود را سپری می نماید، این فضا تبدیل به پناهگاه او می شود. چنانچه اصول درست در طراحی این فضا به کار برده شود می تواند منجر به احساس امنیت و تعلق خاطر در کودک شود و علاوه بر آن طراحی فضای کودک با استفاده از متغیرهایی مانند عناصر محرک طبیعی و انعطاف پذیری فضایی می تواند در افزایش کنجکاوی و مشارکت در بازی بچه ها و نیز ارتقای خلاقیتش نقش بسزایی داشته باشد.

برای دستیابی به این هدف می توان از تنوع عناصر طبیعی، اتصال و پیوستن فضاهای باز و بسته، آوردن بخشی از طبیعت به داخل به وسیله ایجاد منظر یا استفاده از گیاهان طبیعی دارای فرم های مختلف و رنگ برگ ها در فصل ها، حضور رنگ های مختلف در طیف نوری متنوع بهره برد.

بعلاوه تنوع فضایی و طراحی آزاد را به وسیله دیوارهای کوتاه یا دیوارهای پارتیشن متحرک به بچه ها با امکان ایجاد فضاهای دلخواه داد. از دیگر راهکارهای ایجاد فضای خلاق برای کودک، فراهم کردن احساس تسلط و در کنترل داشتن فضاست که می توان به وسیله ایجاد واحه های کوچک حریم خصوصی، سرگرم نماینده یا خیالی در خانه، مانند فضاهای مخفی و شخصی، پیچیده و چالش برانگیز، فضای شگفت انگیز، داستانی و خیال انگیز این امکان را فراهم کرد تا به طور مستقیم با تخیل کودک در ارتباط باشد. این فضاها اهمیت شگرفی در رشد، یادگیری، قدرت حل مسئله و خلاقیت کودک خواهد داشت و به وسیله بازی و تخیل محقق می شود.

منابع برای مطالعه بیشتر:

ـ کامل نیا، حامد. (1377). کاربرد روانشناسی محیطی در طراحی محیط بچه ها، مجله معماری و کودک.

ـ کیانی ابری، فرزانه؛ طباییان، سیده مرضیه. (1395). کاربرد علم روانشناسی محیط در طراحی فضاهای آموزشی کودک. کنفرانس بین المللی نخبگان عمران، معماری و شهرسازی

- THE PSYCHOLOGY OF ARCHITECTURE, JONAH LEHRER

- Design Principles of Residential Spaces to Promote Childrens Creativity,MohsenFaiziaAmirreza KarimiAzariaSaeid NorouzianMalekib

- Effective Design Principles in Promotion of Childrens Creativity in Residential Spaces Amir Reza Karimi Azeria, Reza Parvizib, S.Jalal Khaleghib, S.Bagher Hosseini

- Creativity, play and transgression: children transforming spatial design, Jo Birch,Rosie Parnell,Maria Patsarika &Maša Šorn