طارم؛ سرزمین آتشکده های باستانی - تور تایلند

شهرستان طارم، یکی از شهرستان های استان زنجان است و در شمال استان قرار گرفته است. جمعیت این شهرستان بر اساس سرشماری سال 1385 خورشیدی، برابر با 43,964 نفر بوده و مرکز این شهرستان، شهر آب بر است. زبان و گویش بیشتر مردم ترکی آذربایجانی بوده و به لحاظ نزدیکی به استان های شمالی کشور آمیختگی خاصی با زبان های منطقه دارند. همچنین در 8 روستا از شهرستان طارم زبان تاتی رایج است.

این شهرستان به دلیل نزدیکی به شمال کشور، آب و هوای بی نظیر در منطقه خود دارد و راستا راه شهرستان طارم با پیچ های جاده رسیدن به آن را تا حدودی مشکل می کند. شهرستان طارم یکی از منطقه ها زیبا و جاهای دیدنی زنجان است که به خاطر فرصت های کشاورزی و دامپروری، حاصلخیزی زمین ها و برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، تولید بیشترین زیتون کشور و همچنین تولید محصولات ارگانیک کشاورزی از آن به عنوان بزرگترین باغ شهر زیتون کشور و مرکز سلامتی ایران یاد می گردد. طبیعت زیبا و متفاوت، وجود آبشارها، چشمه ها، ییلاق ها، یخچال های طبیعی و غار شگفت انگیز، راستاهای بکر گردشگری و کوهپیمایی، روستاهای هدف گردشگری، رودخانه های فصلی و دائمی زیبا، جنگل های زیبا، کوهپایه های سرسبز، کوه های سر به فلک کشیده، شهرستان طارم را به شهری توریستی در ایران تبدیل کرده است.

اما این همه دلیل معروفیت شهر طارم نیست. این شهر به خاطر داشتن بناهای بسکمک موسوم به آتشکده یا چهار طاقی معروفیت بسکمک دارد. به طارم شهر آتشکده ها هم می گویند و کثرت آتشکده ها در شهر طارم نشان می دهد که جمعیت زرتشتی شهر در گذشته، قابل توجه بوده است.

در شهرستان طارم چند بنای قدیمی چهار طاقی معروف به آتشکده وجود دارد که دیدن این بناهای زیبا خالی از لطف نیست. آتشکده های طارم به طور کلی از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی ساخته شده و پوشش آن ها گنبدی شکل است. چهار طاقی یا چهارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی روی آن، با چهار ورودی طاق دار گفته می گردد. به این نوع از بناها چهار طاقی را چهار در، چهار قاپو و چهار دروازه نیز گفته می گردد.

چهار طاق یک نقش مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن عبارت اند از یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس ها ساخته می گردد و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از انتها کار وجود دارد. کاربرد چهار طاقی در معماری غیرمذهبی، در ایجاد برخی سازه ها و بناها اغلب تشریفاتی است، از جمله این نوع تشریفات را در برپایی موقت چهارطاق به عنوان بخشی از آذین بندی در جشن ها را می توان دید. چهار طاقی ها دارای پلان مربع و پوشش گنبدی شکل بوده و با استفاده از مصالح سنگ و ملات گچ و آهک ساخته شده اند. شاید هیچ شهری مثل طارم را نمی توان پیدا کرد که در یک مساحت بسیار کوچک 5 چهار طاقی ها با نام های الزین (الیز)، تشویر، گیلان کشه، گیلوان و پیرچم را در دل خود جای داده باشد.

این پنج بنای تاریخی در منطقه طارم در سال 1353 هجری شمسی با نام آتشکده های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. هر چند تاریخچه اصلی بناها به دوران ساسانی باز می گردد، ولی بنای به جای مانده فعلی از چهار طاقی های مورد بحث، متعلق به دوران اسلامی و قرن های هفتم و هشتم قمری است که نشان از حیات آیین زرتشتی در طارم در آن زمان دارد. آیین زرتشتی در ایران قبل از اسلام رواج داشته است و هم اکنون می توان در منطقه های از ایران آثار آن را پیدا کرد. شهر طارم را می توان شهرستان چهار طاقی های زیبا و تاریخی نامید. در سال های اخیر با انجام برآورد و بررسی داده های باستان شناسی مخصوصا سفال های موجود، آتشکده بودن این 5 بنا با شک و تردید همراه شده است و چهار طاقی های مورد بحث به احتمال زیاد جنبه تشریفاتی داشتند. در ادامه به معرفی چهار طاقی های طارم یا بنا به اصطلاح رایج آتشکده های طارم پرداخته می گردد.

چهار طاقی (آتشکده) تشویر

چهار طاقی تشویر که به اشتباه با عنوان قلعه تشویر هم نامیده می گردد، در منطقه طارم علیا و در روستای تشویر، در راستا جاده سرخه دیزج به گیلوان قرار گرفته است. در داخل روستای تشویر 2 بنا وجود دارد که اهالی آن ها را آتشکده می دانند. در سمت چپ جاده با فاصله 50 متری، بناهای موسوم به آتشکده شامل 2 بنای تاریخی مجزا از هم قرار گرفته است. پیرامون این بناها را گورستانی قدیمی احاطه کرده است. عده ای از محققان کلمه تشویر را به معنای جایگاه آتش معرفی کرده و قدمت این 2 بنا را از دوران قبل از ورود اسلام به این منطقه ذکر می کنند. یکی از این بناها دارای 4 ورودی است که 2 مورد از آن ها طاق قوسی و 2 مورد دیگر طاق مسطح دارند.

از این بنا فقط چهار جرز آن به جای مانده است. مصالح بکار رفته در بنا نیز سنگ، گچ و ساروج است. بنای دیگر نیز با پلان چهار طاقی به ابعاد 4 در 4 مترمربع و پوشش گنبدی شکل، از سنگ و ساروج ساخته شده است. برخلاف آتشکده های بزرگ دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشریفاتی داشته اند، این آتشکده یا چهار طاقی ها تنها به عنوان آتشکده محلی مورد استفاده مردم منطقه قرار می گرفته و به خاطر قداست این محل، اطراف آن به قبرستان تبدیل شده است.

از آنجایی که آتش در دوره هخامنشی بسیار مقدس و قابل احترام بوده همیشه در فضاهای باز مرنام خود را اجرا می کردند، اما در دوره ساسانی این مرنام در داخل بنای موسوم به آتشکده و در منطقه ها کم جمعیت در چهار طاقی ها برگزار می شد. بیشتر آثار تاریخی به جای مانده پیرامون روستای تشویر به دوره ساسانی تعلق دارد و این نشانه ای از اهمیت این ناحیه در آن دوران بوده است. کاوش های باستانی اجرا شده در بنای چهار طاقی تشویر از وجود قبرهایی در داخل این بنا خبر داده اند. این اکتشافات نشان می دهد که این بنا در محوطه گورستان های قدیمی ساخته شده است. برای همین احتمال می رود به توجه به ظاهری یکسان در ساخت چهار طاقی های طارم، آن ها بنایی یادبودی برای فوت شدگانی با درجه اجتماعی بالا باشند.

چهار طاقی (آتشکده) الزین (الیز)

این چهار طاقی مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان طارم، بخش چورزق، روستای الزین قرار گرفته است. این بنا از شرق به خانه های روستایی، از شمال و غرب به گورستان قدیمی و سپس تپه ماهورها و بلندی ها منتهی می گردد. چهار طاقی الزین (الیز) در منطقه ای که به نام آتشکده معروف است، قرار گرفته است. راستا دسترسی به آن جاده طارم، راستا زنجان به گیلوان، بین دستجرد و تشویر و در نهایت روستای الزین است. این بنا در زمان ساسانیان مقدس بوده و به عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار می گرفته است.

آتشکده الزین از سنگ و گچ ساخته شده و روی چهار طاقی سنگی در محوطه قبرستان الزین واقع شده است. این بنا با گذشت چند قرن از قدمت آن و حتی بعد از زلزله سال 1369 طارم، هنوز پابرجا بوده و هیچ گونه آسیبی ندیده و حتی گنبد آن هم نریخته است. بنا بسیار ساده و شامل یک فضای چهارگوش است و ضلع های بنا با ابعادی در حدود 4.5 در 4.5 متر با پلان مربع شکل است. فضای اصلی بنا از چهارطاق تقریبا هم شکل و هم اندازه ساخته شده و هر چهار طاق دارای قوس جناغی تند است. بلندی طاق ها از کف تا سقف بنا در حدود 2 متر است. در ساخت این بنا از مصالحی چون لاشه سنگ و ملات آهک استفاده و روی اتاق مربع آن، گنبدی کوچک و تک پوش قرار گرفته است که به صورت نیم دایره طراحی شده است. دیوارهای داخلی آن نیز دارای اندود گچی دارد.

آتشکده گیلوان

آتشکده گیلوان در دو کیلومتری شمال شهر گیلوان از توابع شهرستان طارم در میان باغ ها و مزارع مردمی و در کنار امامزاده حیدر قرار گرفته است. ابعاد این بنا حدود 4 در 4 متر است و بینای آن بیش از 2.5 متر ارتفاع دارد. بر اساس مطالعه سفال های به دست آمده از سطح منطقه، شکل قوس ها، ابعاد و اندازه بنا و قرار داشتن در نزدیکی گورستان قدیمی و امامزاده، احتمال می رود این بنا آرامگاهی از دوران میانی اسلام و ساخته شده برای فردی محترم در منطقه بوده باشد.

در سمت شمال بنا و تقریبا چسبیده به آن، تپه ای وجود دارد که بر سطح آن کمی سفال و لاشه سنگ پراکنده است. بنای موسوم به آتشکده گیلوان، یک چهار طاقی کوچکی و با مصالح لاشه سنگ و ملات آهک ساخته شده است. این بنا شامل چهار جرز نامتقارن و گنبدی کوچک روی آن ها است. طاق های این بنا از نوع جناغی و دقیقا روی جرزهای چهارگانه قرار گرفته است. در حال حاضر کشاورزان از این بنا جهت نگهداری کاه و یونجه استفاده می کنند و این مسئله می تواند در آینده به بنا آسیب برساند و لزوم توجه به آن به عنوان یک بنای تاریخی به شدت احساس می گردد.

چهار طاقی (آتشکده) پیرچم

روستای پیرچم در کنار جاده آب بر به گیلوان قرار گرفته است. در 100 متری جنوب روستا روی یک تپه بزرگ و مشرف به رودخانه قزل اوزن، بنایی قرار گرفته است که پلان آن به شکل چلیپایی (صلیبی) است. روستایی ها این بنا را به نام پیر می شناسند و احتمالا به دوره ساسانی تعلق دارد. بنا از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی و با ابعاد 4 در 4 متر ساخته شده است. این بنا پوششی گنبدی شکل دارد و به طور کامل از لاشه سنگ ساخته شده است.

بخش های بسکمک از تپه ای که بنا در آن واقع شده، گورستانی و احتمالا از دوران متاخر اسلامی است. تپه از جنوب به رودخانه قزل اوزن منتهی می گردد. از شمال و شرق با خانه های روستایی همجوار است و از غرب به رودخانه و کشتزار های حاشیه روستا محدود می گردد. بنای چهار طاقی دقیقا در منتهی الیه جنوب تپه قرار گرفته است. امروزه از این بنا فقط دیوارهای آن به جای مانده است. ترکیب این بنا به سبک آتشکده های دوران ساسانی و با آتشکده نیاسر کاشان قابل مقایسه است، با این تفاوت که برای عناصر اصلی در آن به جای آجر، از لاشه سنگ استفاده شده است.

با توجه به دخل و تصرفات قرن های اخیر به جز قطعات شکسته آجر، لاشه سنگ و ملات خشک شده چیز دیگری در پیرامون این بنا دیده نمی گردد. با توجه به شواهد موجود، شکل و نقشه بنا که قابل مقایسه با بناهای دوره میانی اسلام است، احتمالا بنای پیرچم آرامگاهی از دوران میانی اسلام در کنار گورستانی قرار گرفته است. در وسط دیوار جنوبی داخل بنا، محرابی با طاق قوسی تعبیه شده است. در مرکز این بنا بر اثر کاوش غیرمجاز و در عمق 20 سانتی متری از سطح بقایای یک کف گچی آشکار شده است.

چهار طاقی (آتشکده) گیلان کشه

چهار طاقی گیلان کشه در بخش جنوبی روستای گیلان کشه و روی بلندی های مشرف بر رودخانه گیلان کشه قرار گرفته است. نقشه بنا شامل یک فضای راست گوش و گنبددار و از سمت جنوب دارای یک ایوان کوچک طاق دار است. نقشه بنا از بیرون به استثنای ایوان، مربع و از داخل تقریبا چلیپایی است. ورودی بنا از سمت جنوب و به وسیله درگاهی کوچک است که در دیوار انتهایی ایوان تعبیه شده است. در سمت شرق بنا و چسبیده به آن درست در کنار ایوان ورودی، بقایای پلکانی وجود دارد که به احتمال زیاد در گذشته به وسیله آن دسترسی به قسمت بالایی بنا ممکن می شده است.

در اضلاع داخلی بنا طاق نماهایی با قوس جناغی کار شده که استفاده از این عناصر نقشه فضای داخلی را به چلیپایی تبدیل کرده است. در بالای هر یک از طاقنماها طاقچه های کوچک مثلثی ساخته شده است. گنبد نیم کره ای بنا به وسیله چهار فیل پوش روی پلان مربعی بنا ساخته شده است. مصالح استفاده شده در بنا، قلوه سنگ و ملات گچی و آهکی است. مردم محلی معتقدند که این بنا آتشکده ای از دوران پیش از اسلام است، اما خصوصیات معماری بنا و جزییات عناصر به کار رفته بیانگر آن است که احتمالا بنا مربوط به دوران میانی اسلام است. کارکرد چهار طاقی ها هنوز هم به طور حتمی و قطعی ثابت نشده است. اما به طور کلی در چهار طاقی ها انجام مرنام های دینی خاص و تشخیص امور نجومی، تقویمی و خورشیدی انجام می گرفته است. بنای چهار طاقی طبق گفته منابع تاریخی، با کاربری ویژه آتشکده ساخته شده و اثرات روشن کردن آتش در آن ها به جای مانده است. بناهای چهار طاقی بسیار ساده بوده و در ظاهر، تمام چهار طاقی ها ایران شباهت بسکمک بسکمک به هم دارند.