چاره ای جز اجرای الگوی توسعه پایدار نداریم - تور تایلند

اکنون که به سال 1400 رسیده ایم و سده چهاردهم را ترک و به سده پانزدهم هجری شمسی پا می گذاریم، داشتن چشم اندازی از آینده آب در کشورمان برای مدیریت پیش رو در این بخش و یافتن راهکار ها برای غلبه بر مسائل احتاقتصادی می تواند مفید باشد. در پیش نیاز ورود به بحث اصلی باید به مؤلفه هایی که مقدار و مصرف آب را تحت تأثیر قرار می دهند اشاره شود تا خوانندگان علاوه بر بحث اصلی با مبانی تأثیر گذار بر شرایط آب نیز آشنا شوند.

نخستین و مهم ترین مؤلفه تأثیرگذار بر شرایط آب، جمعیت است. نکاتی که باید در این خصوص بدانیم این است که اکنون جمعیت کره زمین 7/7 میلیارد نفر است که نسبت به 50 سال گذشته 2 برابر شده در صورتی که در 100 سال پیش این جمعیت 9/1 میلیارد نفر بوده است. برای 100سال آینده پیش بینی شده است که جمعیت کره زمین به 11 میلیارد نفر افزایش یابد. بیشترین جمعیت کره زمین در آسیا و در 2 کشور چین و هند متمرکز شده اند. نرخ رشد جمعیت جهان در 100سال گذشته 4/1 درصد بوده که اکنون به 9/0 درصد تقلیل یافته است.

و اما در مورد کشورمان ایران، جمعیت ایران در نخستین سرشماری اجرا شده در سال 1335 حدود 19 میلیون نفر بوده که اگر نرخ رشد همان سال ها (یعنی 3 درصد) را برای گذشته تعمیم دهیم، چنین نتیجه می شود که در سال 1300 جمعیت کشور حدود 7 میلیون نفر بوده است.

دومین مؤلفه مؤثر بر شرایط آب، مقدار آب شیرین تجدیدپذیر سالانه است. گرچه به طور متوسط مقدار آب موجود تجدیدپذیر جهان شرایط رضایت بخشی دارد اما توزیع غیریکنواخت آن در قاره ها و کشورهای مختلف باعث شده که در حال حاضر بین 30 تا 40 درصد جمعیت کره زمین که اغلب آنها در خاورمیانه قرار دارند دچار تنش آبی شدید شوند که متأسفانه کشور ما نیز در سال های اخیر به این جرگه پیوسته است.

بر اساس آنچه که در شکل زیر ملاحظه می کنید، مقدار سرانه آب تجدیدپذیر (نسبت متوسط آب تجدیدپذیر سالانه به جمعیت کشور) کشورمان که در ابتدای قرن چهاردهم هجری شمسی (سال 1300) حدود 19هزار و 500 مترمکعب بوده از سال 1385 به زیر حد پذیرفته شده تنش آبی (که بر اساس شاخص فالکن مارک 1700 مترمکعب است و در شکل با رنگ قرمز نشان داده شده) کاهش یافته و اکنون به حدود یکهزار و 200 مترمکعب تقلیل یافته که ما را به حد تنش شدید آبی نزدیک کرده است.

سومین مؤلفه، بهره وری آب است که خود می تواند از جوانب مختلف فیزیکی، اقتصادی و اشتغال مورد بررسی قرار گیرد. اما در این مختصر می توان گفت که متوسط بهره وری اقتصادی آب در جهان به ازای هر مترمکعب آب مصرفی حدود 9 دلار بوده و در کشورمان در حال حاضر 6/1 دلار است که با متوسط جهانی فاصله بسکمک دارد. دلیل عمده این بهره وری پایین راندمان پایین مصرف آب در بخش کشاورزی و محل مصرف آب است که در کشورمان بخش کشاورزی غالب بوده و صنعت سهم بسیار کمی از آب را به خود اختصاص داده است.

چهارمین مؤلفه، تغییر اقلیم است که در جهان اثرات متفاوتی را سبب شده است. متأسفانه این موضوع در خاورمیانه بیشترین تأثیر را بر نزولات آسمانی داشته و سبب شده است که مقدار متوسط آب تجدیدپذیر کشورمان از 137 میلیارد مترمکعب، در سال های اخیر به 100 میلیارد مترمکعب تقلیل یابد.

حال با این نگرش کلی به سراغ چشم انداز آینده یعنی قرن پانزدهم برویم و ببینیم شرایط منابع آب تجدیدپذیر در سده پیش رو چگونه است؟

نخستین مسأله اثر جمعیت است. در جهان علاوه بر افزایش جمعیت به 11 میلیارد نفر این نکته نیز مهم است که قشر متوسط جمعیت جهان از 2 میلیارد نفر فعلی به حدود 8 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت و همین سبب رشد استفاده از آب خواهد شد.

برای آینده کشورمان با مطالعاتی که جمعیت شناسان داشته اند، جمعیت در سناریوهای مختلف تا سال 1430 افزایشی است و جمعیت در آن سال به حدود 100 تا 110 میلیون نفر خواهد رسید و بعد از آن کاهشی خواهد بود و در انتهای 100 سال آینده این فرایند نزولی، جمعیت را به حدود 80 میلیون نفر تقلیل خواهد داد. در این فرایند ترکیب جمعیتی به سمت افزایش سالمندان پیش خواهد رفت و شاخص سالخوردگی از 10 درصد فعلی به 47 درصد افزایش می یابد و علاوه بر این سطح زندگی اغلب جمعیت کشور به سمت قشر متوسط اقتصادی سوق می یابد. لذا به طور کلی مصرف آب در قرن پیش رو و بخصوص تا نیمه های قرن بشدت افزایشی خواهد بود و شاخص تنش آبی در کشورمان از شرایط کنونی نیز بسیار بدتر خواهد شد. دومین مسأله، آب تجدیدپذیر است. در سطح جهانی میزان استفاده از آب های تجدیدپذیر هم اکنون 15درصد است. در 100سال آینده تغذیه جمعیت 11 میلیارد نفری جهان، نیازمند افزایش 60 درصدی تولیدات کشاورزی است و تولید این مقدار محصول استفاده از آب های تجدیدپذیر جهان را 20 درصد افزایش خواهد داد بنابراین به طور متوسط استفاده از آب های تجدیدپذیر جهان به 35 درصد خواهد رسید و از نظر شاخص آسیب پذیری منابع آب (نسبت سالانه مصرف آب به کل آب تجدیدپذیر سالانه) مشکل جدی رخ نخواهد داد (تا 40 درصد قابل تحمل در نظر گرفته می شود).

علاوه بر این، افزایش جمعیت در جهان نیاز صنعت به آب در 100سال آینده را 500 درصد افزایش خواهد داد. این تغییرات سبب آن می شود که شرایط کشورهای با تنش آبی، از 30 تا 40 درصد تنش فعلی به 60 تا 70 درصد افزایش یابند. به نظر می رسد حتی امیدهای چیره شدن بر مسائل تغییر اقلیم در 50 سال آینده نمی تواند تغییر زیادی در این چشم انداز ایجاد کند.

اما در کشورمان با توجه به منحنی نشان داده شده در شکل بالا، سرانه آب تجدیدپذیر در تمام مدت قرن پیش رو بحرانی بلکه فوق بحرانی خواهد بود و شاخص آسیب پذیری منابع آب هم که اکنون حدود 90 درصد است اجازه بهره برداری بیشتر از آب را نخواهد داد بنابراین در صورت اهمال در مدیریت علمی و سختگیرانه بر مدیریت منابع آب، بیم آن می رود که کشمکش بر تصاحب سهم بیشتر از آب تجدیدپذیر بین استان های درون حوضه های آبخیز و همین طور بین حوضه های فقیر و غنی از نظر منابع آب گسترش چشمگیر یابد.

سومین مسأله، بهره وری آب است. با نگاه مثبت به پیشرفت تکنولوژی در قرن پیش رو باید بتوان بهره وری آب را به شکل قابل ملاحظه ای افزایش داد. سوق دادن برخی تولیدات گیاهی به کشت های گلخانه ای و بالا بردن کشت های مکانیزه و نوین، امید به بهبود بهره وری را افزایش خواهد داد اما جذب نیروی کار در بخش کشاورزی را کاهش خواهد داد لذا فشار ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی بسیار محدود خواهد شد و سایر بخش ها از جمله صنعت باید بتوانند نیروی طالب کار را جذب کنند.

چهارمین مسأله، مسائل زیست محیطی است. از آنجا که فشار بر استفاده از آب افزایش می یابد، احتمال خشکسالی های مصنوعی و انسان ساخته بیشتر خواهد شد و نخستین جایی که صدمه این شرایط را باید تجربه کند محیط زیست است و تالاب ها و رودخانه ها و آبخوان ها مسائل زیست محیطی فراوانی را متحمل خواهند شد. شیرین سازی آب دریا از خلیج فارس و دریای عمان توسعه بسیار می یابد و فرایند شیرین سازی سبب ایجاد مسائل زیست محیطی در خلیج فارس و دریای عمان می شود.

باید اضافه شود که طی قرن پیش رو خطر پُرشدن از رسوب بیشتر سدهای فعلی کشور را تهدید خواهد کرد و اگر مدیریت رسوب در آنها جدی گرفته نشود به اصطلاح عمرشان به سر خواهد رسید و سدهای جایگزین دیگری برای ذخیره سیلاب ها سر بر خواهند آورد.

خلاصه کلام اینکه در قرن پانزدهم هجری شمسی از هر منظری به مسأله آب بنگریم کشورمان با مشکل جدی روبه رو خواهد بود و این کشور کهن اگر بتواند از این گردنه تاریخی به سلامت و با کمترین صدمه عبور کند، ان شاءالله بقیه راه برایش هموار خواهد بود.

مهم ترین راهکار غلبه بر این مشکل در قرن پانزدهم، در پیش دریافت اصول توسعه پایدار است و در درجه بعدی توقف بخش سنتی کشاورزی و تغییر آن به کشاورزی نوین با بهره وری و راندمان بالا و هدایت توسعه صنعتی به مناطق برخوردار از آب یا استفاده از آب های غیرمتعارف برای مصرف در این بخش است و آخرین نکته مدیریت صحیح و علمی بر منابع آب و با تأکید بر توسعه پایدار است که با پرورش نیروهای متخصص و متعهد میسر می شود.

همه راهکارهای برشمرده فوق، تنها با کمک توان متخصصان داخلی و بالا بردن آگاهی آحاد جمعیت و افزایش فرهنگ عمومی استفاده صحیح از آب و تعامل تنگاتنگ با جامعه جهانی میسر است و امید است که این مقصود حاصل شود.

نیم نگاه

مهمترین راهکار غلبه بر بحران آب در قرن پانزدهم، در پیش دریافت اصول توسعه پایدار است و در درجه بعدی توقف بخش سنتی کشاورزی و تغییر آن به کشاورزی نوین با بهره وری و راندمان بالا و هدایت توسعه صنعتی به مناطق برخوردار از آب یا استفاده از آب های غیرمتعارف برای مصرف در این بخش است و آخرین نکته مدیریت صحیح و علمی بر منابع آب و با تأکید بر توسعه پایدار است که با پرورش نیروهای متخصص و متعهد میسر می شود

*استاد دانشگاه شهید چمران اهواز

منبع: ایران