قلعه شهاب ؛قربانی هجمه ناجوانمردانه تخریب گران - تور تایلند

قله ای که نامش گویای تاریخی بودن آن است و شاید یکی از دلایل اشتیاق برای بالا رفتن از این قله همین بود که چرا این قله به قله شاه نشین معروف شده است. قله ای که از دور که به آن می نگری شبیه تمامی قله های دیگر است. در تمام طول راستا که از کوه بالا می رفتم کلوخه های متلاشی شده سفالی و آجری جلب توجه می کرد. وقتی به بالای قله رسیدم سنگ چین های منظم دور قله حکایت از وجود قلعه تاریخی می داد و وجود دیوارهای سنگی متعدد و دخمه ای عظیم در دل قله که عمق زیادی هم داشت به همراه درخت انجیر کوهی که از یکی از دیواره های سنگی قد علم نموده و مانند نگهبانی شاهدان را می نگریست، گواه تاریخ پر رمز و راز منطقه بود.

آن چه قبلا در خصوص این قلعه خوانده بودم این بود که یکی از مهمترین خصوصیات این قلعه جانمایی و موقعیت جغرافیایی خاص آن بوده به طوری که از این قلعه به تمامی مناطق استراتژیک دیگر از جمله قلعه تاریخی روستای زیبد اشراف داشته اند و می توان گفت به لحاظ نظامی نقشی استراتژیک داشته است و این خصوصیت از بالای قله، کاملا شاخص و مشهود بود اما در ورای تمامی این تاریخ پر رمز و راز آنچه بیش از هر چیز دیگری در قله خودنمایی می کرد آثار حفاری هایی بود که پیکره کهن این بنای تاریخی را مخدوش نموده بود.

انگار تمام حس غرور و افتخاری که نسبت به این مکان و تاریخ و هویت آن داشتم با دیدن این تخریب ها به یکباره به حس تأسف و رقت بدل شد و این حس رقت بار ناشی از هجوم بی امان تخریب گران به قلعه و غارت آن، وقتی بیشتر شد که در اظهار نظر یک باستان شناس و پژوهشگر بیشتر پی به ارزش بالای این اثر تاریخی بردم. در ادامه قسمت هایی از این گفت وگو آمده است.

قلعه شهاب نماد فتوت و جوانمردی

به گفته رجبعلی لباف خانیکی و به گواه مستندات تاریخی، گناباد و دهستان زیبد از جمله مناطق کهن و زندگی ساز بوده است؛ چراکه گناباد اولین خاستگاه تمدن قناتی بوده و یکی از مهمترین رویدادهای شاهنامه فردوسی یعنی جنگ 12 رخ در دشت گناباد و مجاور روستای زیبد به وقوع پیوسته است، جنگی که پیروزی در آن برای ایرانیان بسیار حائز اهمیت بود؛ چراکه ایرانیان برای همواره از شر تورانیان خلاص شدند، گذشته از آن شخصیت های علمی و فرهنگی و سیاسی متعددی که از منطقه گناباد برخاسته اند در تاریخ علم و فرهنگ تاثیر گذار بوده اند که آثار نبوغ و استعداد آن ها را در قامت قنات ها، مسجدها، قلعه ها، مدرسه ها و کتاب های نجومی و شاهنامه هایی که تا دوران صفوی ساخته و نوشته شده اند، شاهد هستیم. بنابراین در پیشینه غنی تاریخی منطقه هیچ شکی نیست و به واسطه همین تاریخ غنی، این منطقه آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است و بدون شک یکی از این آثار ارزشمند تاریخی و خاطره انگیز، قلعه شهاب است.

رجبعلی لباف خانیکی در گفت وگو با ایسنا مطرح کرد: قلعه شهاب یکی از آثار تاریخی ارزشمند دوران اسماعیلیه مشرف بر روستایی به نام شهاب است که در یک کیلومتری جنوب روستای تاریخی زیبد و بر فراز کوهی کله قندی به نام قُله شاه نشین واقع شده اشت.

این باستان شناس ادامه داد: قلعه شهاب هم از نظر سوق الجیشی و هم از نظر سیاسی اهمیت زیادی داشته است اما آنچه بر ارزش این قلعه اضافه کرده و کمتر به آن پرداخته شده این است که قلعه شهاب بنا بر مستندات تاریخی، مقر یک شخصیت والای انسانی بوده است که در دوره خود که مقارن با تهاجم مغول ها بوده، نقش تأثیرگذاری بر زندگی مردم آواره و برهنه و آسیب پذیر داشته است.

وی شرح داد: خوشبختانه در کتاب طبقات ناصری راجع به این قلعه زیاد صحبت شده است و منهاج سراج در این کتاب از شخصیتی به نام محتشم شهاب منصور ابوالفتح به نیکی یاد نموده که انسانی فرهیخته و جوانمرد و کم نظیر بوده است و در آن کتاب منهاج سراج این گونه اورا معرفی نموده است: محتشم شهاب منصور ابوالفتح شخصیتی بوده است در غایت دانایی به علم و فلسفه و حکمت چنان که در بلاد خراسان چون او فیلسوف و حکیمی در نظر نیامده است؛ او غُرَبا را تربیت می کرد و مسلمانان خراسان را که به نزذیک او رسیده بودند در حمایت و پناه می گرفت.

لباف خانیکی اضافه کرد: در سال 621 هجری یعنی تقریبا سه سال بعد از یورش مغول ها به ایران، اتفاق بسیار مهمی در این قلعه رخ می دهد که منهاج سراج در کتابش به آن اشاره نموده و مضمون آن این است که در آن سال که اوج آوارگی و بدبختی مردم بود فرمانده بلاد قهستان محتشم شهاب منصور ابوالفتح بود و او در آن دوران اضطراری، خوراک و پوشاک از خزانه بار نموده و به مردم آواره در بیابان می رسانده است.

این باستان شناس با اشاره به شخصیت محتشم شهاب منصور ابوالفتح گفت: به اعتقاد من قلعه شهاب یک مکان مقدس است حداقل به خاطر انسان والایی که در آنجا مقر داشته است و متآسفم که در حال حاضر شرایط به گونه ای است که افرادی که هیچ بویی از فرهنگ و هنر و هویت و مدنیت نبرده اند با حفاری های غیرمجاز این مکان را زیر و رو نموده اند و خرابه ای بیش از آن بر جای نمانده است.

این اثر تاریخی ارزش ثبت در یونسکو را دارد

وی اضافه کرد: این اثر تاریخی به دلیل تعلق به شخصیتی که در نجات و پناه دادن به مردم نقش موثری داشته و به بهترین نحو ممکن از حقوق بشر دفاع و پاسداری نموده است، ارزش ثبت در یونسکو را دارد.

وی اعلام کرد: با توجه به اهمیت تاریخی و معنوی این منطقه به جرأت می توان گفت: این قلعه به عنوان ییاریان رویداد بسیار مهم قابل توجه است که حداقل اهالی روستای زیبد و اداره میراث فرهنگی گناباد باید نسبت به آن توجه ویژه ای داشته باشند.

لباف خانیکی یادآور شد: قلعه شهاب در تاریخ 7 مهر ماه سال 1381 به شماره 6431 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و لازمه ثبت یک اثر در میراث ملی حفاظت و مراقبت از آن است اما تخریب ها و حفاری هایی که در این قلعه صورت گرفته، خلاف قوانین حاکم بر آن است و قطعات آجر و کلوخه های گچ که از زمین بیرون آورده شده نشان از تخریب بی رحمانۀ بقایای معماری قلعه و حکایت از شرایط رقت بار آن دارد.

وی تأکید کرد: این اثر تاریخی ارزشمند بخشی از شناسنامه و هویت مردم است که باید حفاظت گردد و نگذاریم که جولانگاه دشمنان فرهنگ و تمدن این سرزمین باشد و شاید حداقل کاری که بتوان انجام داد شناساندن آن به مردم و تشویق آن ها به حفاظت و مراقبت از آن است ولی مسئولان مربوطه نیز باید در برابر این تخریب ها و بی مهری ها بیش از پیش احساس مسئولیت نمایند.

برای حفاظت از قلعه شهاب(شاه نشین) قول های خوبی داده شد اما در حد حرف باقی ماند

در ادامه گفت وگویی داشتیم با یکی از اعضاء انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد که به همراه چند تن از فرهنگ دوستان روستا، سال های گذشته و تا کنون، پیگیری های زیادی در رابطه با حفاظت از آثار تاریخی، معنوی و طبیعی منطقه انجام داده است و به گفته خودش همین دغدغه مندی و احساس مسئولیت باعث تشکیل انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد شد.

این عضو انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد مطرح کرد: تخریب و غارت قلعه تاریخی شهاب(شاه نشین) از سال ها پیش شروع شده و متأسفانه همچنان ادامه دارد.

یاسر عجم اظهار کرد: قلعه شهاب در سال 94 مورد تخریب گسترده حفاران غیرمجاز واقع شد و بنا بر مسئولیتی که داشتیم به همراه چند تن از دوست داران میراث فرهنگی منطقه، مراتب را به اداره میراث فرهنگی شهرستان گزارش کردیم.

وی مطرح کرد: علاوه بر گزارش به اداره میراث فرهنگی و به منظور مطلعی بیشتر مردم نسبت به این تخریب ها، موضوع را در نشریه محلی روستا نیز منعکس کردیم تا با رسانه ای کردن موضوع، سهم کوچکی در مطلع کردن مردم منطقه داشته باشیم.

این عضو انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد در پاسخ به این سوال که آیا پیگیری هایی که انجام شد نتیجه ای در برداشت، شرح داد: موضوع حفاظت از میراث فرهنگی و به خصوص جلوگیری از تخریب بیشتر این بناها در آخرین جلسه شورای اداری دهستان در همان سال یعنی سال 94 به بحث و آنالیز گذاشته شد و در این جلسه که با حضور مسئولان وقت از جمله، نماینده میراث فرهنگی شهرستان، پاسگاه نیروی انتظامی، مسئول پایگاه شهید چمران زیبد، دهیار و رئیس شورای اسلامی روستای زیبد و معتمدین روستا حضور داشتند تصمیمات خوبی مبنی بر حفاظت از آثار تاریخی و طبیعی دهستان زیبد گرفته شد.

وی ادامه داد: در این جلسه مقرر شد که علاوه بر ایجاد حصار برای قلعه، محیط بان محیط زیست هفته ای یکبار از منطقه بازدیدی داشته باشد همچنین پاسگاه نیروی انتظامی نیز موظف شدند که برنامه گشت زنی در منطقه شهاب را در دستورکار خود قرار دهند.

وی بیان نمود: در این جلسه به نتایج خوب و قابل قبولی رسیدیم اما متآسفانه این تصمیمات آن طور که باید و شاید اجرایی نشد و الان با گذشت حدود 5 سال از پیگیری های صورت گرفته اقدام قابل توجهی در این زمینه انجام نشده است.

عجم تأکید کرد: دهستان زیبد و از جمله روستای زیبد آثار تاریخی ارزشمندی دارد و در شاهنامه فردوسی نیز بارها از گناباد و زیبد نام برده شده است و به استناد شاهنامه فردوسی، یکی از مهمترین رویدادهای شاهنامه فردوسی که جنگ دوازده رخ است در گناباد و روستای زیبد رخ داده است.

وی اضافه کرد: اعضاء انجمن میراث فرهنگی روستا تا کنون اقدامات زیادی در زمینه حفظ و شناساندن این آثار انجام داده اند که شاید یکی از مهمترین این اقدامات برگزاری همایش دوازده رخ در سالروز عظیمداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در محل قلعه تاریخی روستای زیبد و در اردیبهشت سال 97 بود که در این مراسم علاوه بر مسئولین شهرستان و مسئولین کشورری، چند تن از دیپلمات های داخلی و خارجی نیز حضور داشتند و به گفته بسیاری از شرکت نمایندگان و صاحب نظران این همایش در حد یک همایش ملی برگزار گردید.

مطالعات باستان شناسی قلعه شهاب هنوز کامل نشده است

رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گناباد نیز در رابطه با این اثر تاریخی گفت: قلعه شهاب یک از آثار تاریخی ارزشمند شهرستان گناباد است و این قلعه یک قلعه دیده بانی بوده و به گونه ای جانمایی شده است که با سایر قلعه های منطقه از جمله قلعه زیبد، قلعه فرود و قلعه ایدو ارتباط داشته است و دیده بانان از این قلعه بر دشت زیبد و منطقه گناباد کاملا مسلط بوده اند.

علیرضا شناسایی در گفت وگو با ایسنا مطرح کرد: تخریب آثار تاریخی معضلی است که در کل کشور با آن مواجهیم و در قلعه شهاب نیز تخریب هایی صورت گرفته است اما این به معنی این نیست که از منطقه حفاظتی نمی گردد بلکه آنچه در توان نیروهای حفاظت ما است انجام می دهند و قطعا با حفاران و تخریب گران برخورد قانونی می گردد.

وی با اشاره به اینکه بیشتر حفاری های غیرمجاز در شب انجام می گردد، بیان نمود: حفاران غیر مجاز اکثرا افرادی هستند که از شهرها و استان های اطراف و با اطلاعات قبلی به منطقه آمده و با مردم محلی ارتباط برقرار می نمایند و در نهایت با جلب اعتماد اهالی وارد منطقه شده و با هدف پیدا کردن گنج و... آثار تاریخی را تخریب می نمایند.

شناسایی خاطر نشان کرد: هنوز مطالعات باستان شناسی در این منطقه کامل نشده است و تا زمانی که مطالعات باستان شناسی آن کامل نگردد هیچ برنامه مرمتی و یا گردشگری نمی توان برایش اجرا کرد.

وی در رابطه با اهمیت قلعه شهاب توضیح داد: بعضی از باستان شناسان از شخصیتی صحبت می نمایند که در جلوگیری از حمله مغول به گناباد نقش بسیار موثری داشته و علاوه بر آن به آوارگان یاری های زیادی نموده است و معتقدند این فرد همان فردی است که در قلعه شهاب مقر داشته است.

هیچ اثر تاریخی در گناباد به حال خود رها نشده است

وی در پاسخ به این سوال که چرا آن طور که باید و شاید از این اثر تاریخی ارزشمند حفاظت نمی گردد، تأکید کرد: نه این اثر تاریخی و نه هیچ اثر تاریخی دیگری در شهرستان به حال خود رها نشده است و پایش و رصد آثار تاریخی به طور مستمر انجام می گردد و در این زمینه با همکاران پاسگاه های نیروی انتظامی، یگان های حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی، دهیاران و انجمن های میراث فرهنگی در ارتباط هستیم.

رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گناباد گفت: قطعا نیروها و تجهیزات محدود میراث فرهنگی به تنهایی نمی تواند مراقبت صد درصدی از آثار داشته باشد و در این زمینه نیازمند همکاری و حمایت مردم و جوامع محلی، دهیاران روستاها و انجمن های میراث فرهنگی هستیم.

قصه تلخ تخریب و غارت آثار تاریخی و از جمله قلعه شهاب متآسفانه قصه دنباله داری است که گویا پایانی ندارد و این میراث ارزشمند که گویای تاریخ و هویت ماست به راحتی به عرصه تاخت و تاز سودجویان تبدیل شده است و این در حالی است که باوجود اظهار نظرهای باستان شناسان در خصوص اهمیت این قلعه، مسئولین میراث فرهنگی شهرستان می گویند کاوش های باستان شناسی هنوز در منطقه کامل نشده است اما با این تخریب ها و حفاری های غیر مجاز آیا چیزی برای کاوش باستان شناسان باقی خواهد ماند؟